فقط کوک کردن ساز مطرح نیست
گپ و گفتی با وانیک )واتی ( پریا احیا گر با سابقۀ پیانو
واتی پریا معروف به وانیک در سال ۱۳۳۲ در شهرستان ساوه متولد و در همان دوران کودکی به همراه خانواده‌اش به تهران آمد. او ضمن تحصیل در مدارسی همچون نوبهار، کوشش و هنرستان صنعتی ، تحت تعلیمات هنری هویک گاسپاریان ، وارطان و ادگاریان قرار گرفت . او اولین تجربه های تعمیر ساز را در کارگاه ژرژ نوازندۀ ماندولین آغاز نمود و مشغول تعمیر سازهایی چون آکاردئون ، پیانو و غیره شد .وانیک پس از طی دوران سربازی با کسب مجوز از وزارت ارشاد عازم کشور آلمان و کارخانۀ رِنر گردید و پس از کسب معلومات و آموخته های جدید خود به ایران بازگشت و به تعمیر و اصلاح انواع پیانوهای مدل قدیمی و حتی جدید پرداخت . او با مکانیزم و تعمیر اکثر پیانوهای ساخت ممالک مختلف آشنایی کامل دارد و در این راه تا آنجا پیشرفت و مهارت یافت که خود اقدام به ساخت قطعات یدکی پیانو نموده و بالاخره برای اولین بار در ایران اقدام به ساختن یک مدل پیانو ابتکاری کرد ، ولی متاًسفانه به علت ضعف مالی موفق نشد آن را به خط انبوه برساند. وی از همان اوایل شروع به کارش همواره کوشا بوده دانش شغلی خود را افزایش دهد و عشق وافی اش در این راه او را مورد تأیید و تصدیق استادان بنام پیانو قرار داده است .
وانیک با چنان شور و هیجانی در مورد پیانو ، تعمیر و ساختمان آن و کوکش صحبت می‌کند که هر شنونده ای را به وجد می آورد . او اعتقاد دارد پیانو در هر مکانی که باشد جزو اعضای آن خانواده محسوب میشود و باید به آن رسیدگی کرد . گفت و گوی ما با او در دفتر نشریه بر سر پیانو به درازا کشید که امیدواریم بتوانیم در فرصت های دیگر هم از آن ها استفاده کنیم:
-تاکنون چه پیانوهایی را احیا کرده اید؟
کار من این است که پیانو را کوک،رگلاژ و تعمیرمی کنم و در کل استهلاک و عیوب آن را برطرف کنم. در این مدت هم پیانوی اکثر دانشگاه ها همچون دانشگاه تهران،دانشگاه سوره و دانشگاه آزاد را تعمیر کرده ام.البته برخی از پیانوها کارشان از تعمیر گذشته و نیاز به بازسازی دارند،مثل پیانویی که در سالن شهید آوینی بی استفاده افتاده بود و آن را تعمیر و مرتب کردم.آن پیانو اشتین وی اند سانز و پیانویی مخصوص کنسرت است و درحال حاضر اگر بخواهند نمونه‌ای دیگر از آن را وارد کشور کنند بدون در نظر گرفتن هزینۀ گمرک، یعنی در شرایطی که خود دولت خواستار وارد کردن آن باشد، هزاران یورو هزینه خواهد داشت. در همان زمان که این پیانو به دانشگاه تهران هدیه شده بود، دکتر برکشلی نیز سالن شهید آوینی دانشگاه را آکوستیک کرد و این کار را به حدی دقیق انجام دادند که حتی اگر در آن سالن بدون استفاده از بلندگو سه تار نواخته شود، در انتهای سالن نیز صدای آن ساز به راحتی شنیده می شود.امیدواریم از این سیستم مراقبت های بهتری انجام شود.
یک پیانوی رویال دوئت نیز در دانشگاه تهران با مارک playel هست که شاهکار فرانسه می باشد. این پیانو از دو طرف کلاویه برد دارد و از آنجایی که هر پیانو در حدود ۲۲ تن فشار بر روی آن است، بر روی این پیانو دو برابر فشار وجود دارد و دو نفر همزمان می توانند در دو طرف آن بنشینند و بنوازند. آرزوی من این است که بتوانم این پیانو را که در حال حاضر وضعیت خوبی هم ندارد، درست کنم. آن را به گونه‌ای بازسازی خواهم کرد که بتوانند با آن کنسرت های بزرگی را برگزار کنند.
البته لازم می‌دانم در اینجا به پیانویی( در حدود ۵۰ سال عمر) نیز اشاره کنم که در کاخ نیاوران است به نام بکشتین که این پیانو را تعمیر کردم و در حال حاضر مورد استفادۀ نوازندگان ایرانی و خارجی برای اجرای کنسرت ها قرار می گیرد.نباید فکر کرد این گونه پیانوهای دارای قدمت قابل استفاده نیستند،برعکس برخی از انواع جدید آن ها بهتر می باشند. این پیانوها حیف هستند و عدم رسیدگی موجب از بین رفتن آنها می شود، چرا که سرمایه هایی هستند فرهنگی و باید از طرف مسئولین به آنها توجه بیشتری شود. اگر دولت بخواهد مجدداً آنها را وارد کند، هزینۀ سرسام آوری را باید متحمل شود.
-چطور به ساز پیانو علاقه مند شدید؟
در حدود سال های 40 در مدرسۀ نوبهار مربی پیانویی داشتیم که باعث شد من از همان زمان عاشق این ساز شوم. دلم می خواست پیانو کار کنم ،اما بودجۀ خرید آن را نداشتم، به همین دلیل نزد آقای وارطان که در خیابان سوم اسفند تار و سه تار می ساخت، مدتی کار کردم و بعد نزد جناب نریمان رفتم که او را عمو صدا می کردیم. به یاد دارم در آن زمان از آنجایی که بچه بودم از کارهایی ساده همچون سمباده کردن خرک و کارهای مختلف دیگر شروع کردم. آن قدر کار در آنجا را دوست داشتم که از مدرسه فرار می کردم تا به آن کارگاه بروم. این قضایا ادامه داشت تا نزد ژرژ نوازندۀ ماندولین رفتم و کمی نزد او پیانو کار کردم. در همان دوران نیز در تالار وحدت بر روی صحنه کارهای آماده سازی پیانو را انجام می دادم، مدتی نیز نزد آقای ادگاریان کار کردم.
-از زمانی که شما کار خود را شروع کرده اید، ساخت پیانو چه تغییراتی کرده است؟
پیانو نسبت به سازهای برقی تغییر چندانی نداشته است به غیر از اینکه جنس ها و مواد اولیه شان تغییر کرده و متأسفانه سطح آن ها پایین آمده است. به طور مثال در بعضی از پیانوها به هنگام کوک کردن، کوک کننده در اختیار گوشی پیانو است، نه گوشی در اختیار کوک کننده.
-در کوک ساز چه مسائلی قابل تأمل است؟
فقط کوک کردن ساز مطرح نیست.کوک پیانو به دلیل ویژگی خاص آن باید در مکان ثابتی که قرار دارد، انجام شود، بنابراین معمولاً این کار در منازل انجام می شود. رفتار و برخورد شخصی که به خانه ها می رود و با خانواده ها در تماس است، اهمیت زیادی دارد. اهمیت ندادن به پول صرفاً و انجام درست کار نیز ویژگی مهمی است. در کوک کردن نباید به این فکر کرد که چون فردی مبتدی می خواهد پیانو بنوازد، پس لازم نیست کوک ساز چندان هم دقیق باشد. در واقع همیشه باید این مسئله را در در نظر داشت که ممکن است نوازندۀ ماهری با آن پیانو بنوازد. من قبل از زلزلۀ کرمان، یک پیانو کوک کردم و آنجا فرستادم. گرهارد گرشینگل به آنجا آمد تا کنسرت بدهد. با پیانویی که در مقابلش گذاشتند، ننواخت، اما با پیانویی که من یک سال پیش آن هم قبل از زلزله کوک کرده و به آنجا فرستاده بودم، نواخت. سال کوک پیانوهم بسیاراهمیت دارد. مثلاً کوک مجدد پیانویی که مدت طولانی از کوک آن می گذرد با پیانویی که یک سال ازکوک آن گذشته بسیار تفاوت و انجام این کار فقط به تجربۀ کوک کننده بستگی دارد.مسئلۀ مهم دیگر در کوک ساز این است که کوک کننده باید با صدا آشنایی زیادی داشته باشد،یعنی صدا، ساز و نت ها را دقیق بشناسد.اولین مسئله کوک کننده است و دومین مسئله پیانو و نکتۀ بسیار مهم دیگر این است که بهترین زمان برای کوک پیانو ابتدای فصل سرما یا گرما است.
-تا چه حد باید کسی که کوک پیانو انجام می دهد، با نوازندگی آشنا باشد؟
به هر حال این فرد باید تا حدی با نوازندگی آشنایی داشته باشد و حداقل آکورد ها را بشناسد و بتواند آکورد گیری کند. مثلاً ویلنیستی که گوش هایش آبسوله و دیاپازون است، زمانی که می خواهد پیانو را کوک بکند با وجود این که پیانیست نیست، اما با همان آکوردگیری اُکتاو به اُکتاو می تواند بسیار خوب کوک کند. لزومی ندارد آن شخصی که می خواهد کوک کند ،حتماً پیانیست باشد. بسیاری از پیانیست ها هستند که فالشی های پیانویشان را خودشان می گیرند، اما این که ۲۲۰ سیم را ژوست کوک کنند، از عهده شان خارج است. البته فقط آبسوله بودن گوش نیست،وقت اضافی گذاشتن و شناخت پیانویی که باید کوک شود،از نظر این که آن پیانو آیا مقاومت این حدود ۲۲ تن فشار را دارد یا نه نیز اهمیت دارد. بعضی از پیانوهایی که امروزه وارد می شوند قدرت این را ندارند که کودک را نگه دارند و کوچک زود باز میشود. حتی پیانوهای جدیدی که وارد می‌شوند با مدل‌های قدیمی آن ها تفاوت دارد و بعد از دو یا سه ماه کوکشان باز می شود. ماندگاری کوک بسیار مهم است است. کوک کننده باید این قدرت را داشته باشد تا نوع آن پیانو و چگونگی کوک کردن و قدرت آن را تشخیص بدهد.
-به غیر از کوک پیانو نوازنده باید به چه مسائل دیگری در جهت مراقبت از آن توجه کند؟
پیانو برخلاف آن که سازی است با حجم بسیار و وزن زیاد، اما از هزاران قطعۀ ریز و درشت ساخته شده و نگهداری آن از حساسیت زیادی برخوردار است. در مکان های خشک باید میزان رطوبت پیانو را حفظ کرد. قسمتی از مواد کاربردی پیانو مانند چکش، خفه کن ها و واشرهای پیانو از جنس ماهوت است که اگر به پیانو رسیدگی نشود به مرور زمان بید می زند. به موقع باید پیانو کوک و استهلاک آن برطرف گردد.
-اطلاعات درست در مورد این ساز و نحوۀ نگهداری از آن تا چه حد از طرف فروشندگان و خریداران ارائه می گردد؟
پرسش شما را با یک مثال جواب می‌دهم، امروزه همه می پرسند که این کاور روی کلاویه بُرد پیانو برای چیست و جواب می شوند «برای آنکه خاک داخل آن نرود»، در صورتی که این کاور کارش رطوبت گیری کلاویه ها است که باید رطوبت آن را در حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد نگه دارد. روی کلاویه ها پلاستیکی سه مواده است که قطر آن نزدیک به یک میلیمتر می باشد و زیر آن ها چوب، اگر کاور کشیده نشده باشد آن چوب ها بر اثر رطوبت باد می کنند و کلاویه ها ترک برمی دارند. این ساز باید از دیوار فاصله داشته باشد. در نزدیکی شوفاژ و گرما و آفتاب نباشد. این اطلاعات بسیار مهم هستند، اما متأسفانه برخی از فروشندگان این توضیحات مهم را به خریداران این ساز نمی دهند.
-تا چه میزان شناخت انواع پیانو برای واردکنندگان این ساز اهمیت دارد؟
گاهی نوازندگان حرفه ای پیانو با شناختی که از آن دارند،خود اقدام به آوردن این ساز می‌کنند، اما وقتی این ساز جنبۀ تجاری به خود می‌گیرد، اگر وارد کنندگان متخصص نبوده و اطلاعات کافی نداشته باشند تا بتوانند پیانوی خوب را از پیانویی با کیفیت پایین تمیز دهند، پیانوها از نظر کیفی اُفت پیدا می‌کند. در قدیم زمانی که یک وارد کننده برای آوردن یک ساز به خارج از کشور می رفت یک متخصص هم همراه خود می برد و گارانتی آن ها نیز واقعی بود، اما در دوره‌ای به خصوص هر کسی که به طور مثال در کار صادرات-واردات بود، به جای پول برایش پیانو می فرستادند و او هم یک ماه بعد آن را می فروخت و پولش می رسید.
-آیا در ایران هیچ گاه کارخانۀ ساخت پیانو وجود داشته است؟
هیچ وقت. چنین کارخانه‌ای حتی در خاورمیانه هم نیست. متأسفانه هیچ گاه این اتفاق نیفتاد تا ایران بتواند تا به امروز در بازار برای خود جایگاهی پیدا کند و زمانی هم که خواست این کار بشود، چین وارد شد و با قیمت هایی که داشت ،بازار را در اختیار گرفت. اگر این مسائل پیش نمی آمد، من می‌توانستم تولید پیانویی که ساخت اکثر قطعات آن تمام شده بود و حتی اجازۀ تولید آن را گرفته بودم، شروع کنم. تولیدی که سعی می‌شد اکثر قطعات آن نیز ساخت داخل ایران باشد و پس از مدتی می توانستیم به خودکفایی برسیم و کلیۀ قطعات را در داخل کشور تولید کنیم. سازهایی که تنها برای دکور نبودند و می‌شد با آن ها کنسرت های خوبی برگزار کرد.
-اگر یک پیانو سال ها کوک نشود،چه اتفاقی برای آن می افتد؟
کوک نشدن پیانو اولاً برای نوازنده اش ضرر دارد، دوم اینکه بر روی دِک و سیم های آن تاًثیر می گذارد. دِک پیانو یک تکه نیست، تشکیل شده از چند تکه چوب به قطر12-8 میلیمتر که به هم چسبیده است و سیمی که به صورت زیگزاگ از خرک رد می شود، با در نظر گرفتن این مسئله که خرک به دِک چسبیده و فشاری بر اتصالات دِک می آورد و نمی گذارد که باز شوند، یعنی کوک ۴۴۰ دیاپازون وهوا هم معمولی باشد، امکان ندارد آن پیانو دِک اش ترک بردارد. حال اگر این پیانو مدت زیادی کوک نشود،کوک اُفت پیدا کرده و دِک در جای خود حرکت می‌کند و موجب ترک آن میشود. بر روی سیم های بیس غبار می نشیند و باعث می شود تا این سیم ها به اصطلاح کَر شوند. باید آن ها را در آورد و با یک دستگاه مخصوص پاک کرد. در مکانیزم پیانو نیز زمانی که از آن استفاده نمی شود، صدای استاندارد و واقعی از دست می رود.
-به غیر از کوک،چه مسائل دیگری در این زمینه اهمیت دارند؟
عمق کِلاویه از مسائل مهم و تاثیرگذار است. کسی را می بینیم که بندهای انگشتانش با نواختن پیانو از فرم خارج شده، به او می گویم که شما عمق کِلاویه های پیانویت کم است چون آن فشاری که باید در کِلاویه بُرد خنثی شود ،خنثی نشده و فشار به انگشتان وارد شده است و باعث می گردد تا بند انگشتان آسیب ببینند. تشخیص دادن این ها برای یک کوک کننده بسیار مهم است. ما می رویم و می بینیم که بوش ها خورده شده و زیر کِلاویه ها به دلیل عدم مراقبت صحیح از فرم اصلی اش خارج شده است. پیانو های خوبی که قیمت آن ها هزاران یورو است و دیگر در ایران کمیاب هستند .زمانی که بوش کِلاویه ها خورده می شود، کِلاویه ها که به طور استاندارد سوراخ شده است، گشاد می گردد. کسی که برای کوک پیانو می‌رود، باید همۀ این موارد را بداند و در واقع اگر تعمیرات را هم انجام نمی دهد باید اطلاعات کافی در مورد ساختمان پیانو داشته باشد و طرز نگهداری آن را را بشناسد و صاحب پیانو را آگاه سازد.
-در مورد حمل و جابجایی پیانو هم توضیحاتی بفرمایید؟
حمل پیانو نیز تخصص خاصی می‌خواهد. در خارج از کشور امکان ندارد به کسی که تخصص انجام این کار را ندارد، پیانویی را برای جابجایی بدهند. کِلاویه بُرد پیانو به سه پیچ در طرفین آن متصل است. زمانی که آن را بلند می‌کنند اگر این پیچ ها یک میلیمتر جابجا شود،رگلاژ کِلاویه بُرد به هم می ریزد. این است که باید با این کار آشنا باشند، زیر پیانو یک تسمه بیاندازند و آن ها را به هم اتصال دهند و همچنین مراقب باشند تا چرخ از زیر آن در نیاید و یا بر روی چرخ ها فشاری وارد نشود. اتصال تسمه باید با یکدیگر باشد تا فشار به تسمه ها بیاید نه به چرخ های پیانو.زمین گذاشتن پیانو نیز اَمر مهمی است، نباید پیانو را با چرخ های خودش جابجا کرد.
-سیم های پیانو چند گونه هستند؟
سیم های پیانو با یکدیگر یک اُکتاو یا یک اُکتاو و نیم فرق می کنند. بیس ها از خرکی که شروع می شود، سیم هایی هستند که مغزی دارند و رویشان سیم های مسی با آلیاژ مخصوص کشیده شده است که این ها هر کدام دوتا دوتا هستند، البته در بعضی از پیانوها سه نت اول با سه سیم بیس شروع می شود و بعد به دو تا می رسد و در نهایت تکی می شود. تکی هایشان هم در خودشان به صورت دوبل پیچیده می شود، این سیم پیچی بسیار مهم است .سیم غیر بیس از 7/1 شروع می شود تا می رسد به 52/1، 45/1و یا25/1 که البته بیشتر پیانوهای اِشتن وی و بوزن دُرفِر و بِکشتین، روی همان خرک ها اندازۀ قطرهایشان را می نویسند، البته بعضی از پیانوها این کار را نمی کنند که آن را ما خودمان تشخیص می دهیم. خود سیم حقیقتاً تاًثیر دارد. زمانی که سیمی از پیانو پاره میشود بایستی تعویض کننده به این نکته توجه داشته باشد که آلیاژ آن با سیم جانبی اش یکسان باشد که منجر به دو صدایی شدن نشود. این کار حساسیتش بالا است و به همین دلیل است که من ترجیح می دهم بیشتر برای کسانی که پیانو کار می کنند، کوک کنم.
-آیا شما کوک ایرانی هم انجام می دهید؟
بله البته هر پیانویی را نمی توان کوک ایرانی کرد. اگر مدام کوک پیانو را از ایرانی به کلاسیک تغییر دهید،کوک اُفت می کند. به نظر من کسی که احتیاج به هر دو کوک ایرانی وکلاسیک دارد بهتر است از دو پیانو استفاده کند، یکی از آن ها را ایرانی کوک کند وبگذارد دیگری با کوک کلاسیک باقی بماند زیرا برگرداندن و کلاسیک کردن کوک مشکل خواهد بود.
-تاریخ تولید پیانو در نوع تعمیر آن چه تفاوتی ایجاد می کند؟
ما پیانوهای متفاوتی داریم با تاریخ هایی متفاوت. یک پیانو داریم که حدوداً متعلق به ۸۰ سال پیش است پیانوهایی که در دهه های ۷۰ و ۸۰ وارد کشور می‌شد جنس و آلیاژ سیم هایشان با این پیانوهای جدید فرق می کند و بالطبع کوک کردنشان نیز بسیار متفاوت است. حتی بر حسب نوع گوشی هایشان ،کوک کردنشان سخت تر است. مقاومت پیانو، کشش سیم ها، تاریخ کوک قبلی پیانو، این ها برای یک کوک کننده بسیار اهمیت دارد. پیانویی که مدت ها کوک نشده، سیم هایش حالت اُکسیده پیدا می کند،گیر کرده و سفت می شود. اگر کسی به کوک پیانو وارد نباشد، با یک آچار سیم را می کشد، غافل از اینکه این سیم کشش پیدا نمی‌کند، بلکه همان بخش انتهایی سیم کشیده شده و سیم پاره می شود. کار کوک کننده فقط این نیست که پیانو را کوک بکند و با صدای آشنایی داشته باشد، حتی آچار دست گرفتن هم برای خود درسی است. نشستن بر روی صندلی پیانو و کوک کردن برای خودش حساب و کتابی دارد. البته نکاتی که دربارۀ پیانو گفته شد، صحبت از چند درصد از پیانو بود. اگر کسی آشنایی کامل به ساختمان پیانو داشته باشد، خوب می داند که پیانو از هزاران قطعه تشکیل شده و هر قطعۀ آن از یک میلیمتر تا بیش از یک متر می‌رسد که از حساسیت خاصی برخوردار است و امیدوارم بتوانیم درآینده در مورد هر قطعۀ آن صحبت کنیم.
-آیا خاطره‌ای از دوران فعالیت تان دارید؟
خاطره که بسیار زیاد است ولی در اینجا به دو خاطره اشاره می کنم. یکی اینکه در سال ۱۳۷۶ برای اولین بار سمینار ساز شناسی پیانو در دانشگاه آزاد اسلامی برگزار شد که بنده برای آشنایی با ساز پیانو و استاد مصطفی کمال پورتراب جهت تئوری موسیقی دعوت داشتیم.نکتۀ بسیار جالب برای من استقبال کم نظیر دانشجویان و علاقه مندان هنر از کلیۀ دانشگاه ها با توجه به کمبود زمان اعلام برگزاری این برنامه بود.
یک بار هم اتفاق جالبی پیش آمد. در یک کنسرت خیریه در تالار وحدت خانم دلبر حکیم‌آوا رسیتال داشتند. ایشان صبح با من تماس گرفتند و گفتند که به تالار وحدت رفته‌اند و پیانویی که باید با آن اجرا می‌کردند را دیده اند که سه سیم ندارد و صدا خفه کن های آن هم صدا را خفه نمی کند. گفتند ببینید اگر این پیانو درست میشود که هیچ، اما اگر درست نمی‌شود کنسرت را کنسل می کنیم. خودتان می‌دانید که اگر یک سیم نوبه پیانو بیندازید کوک آن اُفت می‌کند، من به سرعت به آنجا رفتم و از ۹ صبح تا ۵ بعد از ظهر آن را درست کردم. خانم حکیم‌آوا کنسرت را شروع کردند، و همۀ کسانی که در سالن کنسرت نشسته بودند اکثراً موسیقیدان بودند. باورتان نمی شود، تمام بدنم مثل سیم های پیانو می لرزید و مدام دلهره داشتم که نکند یکی از این سیم ها فالش بشود. به محض اینکه برنامه تمام شد، من نفس راحتی کشیدم و همه شروع به تشویق کردند. خانم حکیم‌آوا برگشتند و همه فکر کردند که ایشان حتماً می‌خواهند آهنگ آخرشان را تکرار کنند. ولی میکروفن را گرفتند و گفتند که از آقای وانیک هم باید تشکر کرد که اگر ایشان این پیانو را تعمیر نمی‌کردند من نمی‌توانستم امروز این کنسرت را اجرا کنم. من از این رفتار ایشان بسیار خوشحال شدم. چون کمتر پیش می‌آید که یک پیانیست بعد از کنسرت از کسی که پیانو را رِگلاژ و تعمیر یا کوک کرده اسمی ببرد.